Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Πάρου είναι πλούσια και ιδιαίτερης σημασίας, δυστυχώς όμως δεν έχει λάβει την ανάλογη προβολή και την πρέπουσα ανάδειξή της. Με αφορμή την παρουσία της καθηγήτριας Αρχαιολογίας και προέδρου του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Πάρου & Κυκλάδων, Ντόρας Κατσωνοπούλου, στη διημερίδα για τις στρατηγικές μετάβασης προς ένα διαφορετικό αναπτυξιακό πρότυπο για την Πάρο, η «Φωνή της Πάρου» παρουσίασε στην τελευταία της έκδοση αναλυτικά όσα η κ. Κατσωνοπούλου μας μετέφερε σχετικά με την Πολιτιστική Κληρονομιά και το συγκριτικό πλεονέκτημα της Πάρου.
Ο Πολιτισμός είναι μια πολύ πιο σύνθετη και βαθιά έννοια που αποτελεί στοιχείο ζωτικό για την ίδια την ύπαρξη των κοινωνιών και των εθνών. Είναι το χαρακτηριστικό εκείνο γνώρισμα του «ευ ζην» ενός λαού, που τον οδηγεί και τον αναβιβάζει πάνω και πέραν του απλώς «ζην», δηλαδή πάνω από τη φυσική επιδίωξη και λειτουργία της επιβίωσης, στοιχεία που απαντώνται εξάλλου και στο βασίλειο των ζώων.
Ο Πολιτισμός αντιπροσωπεύει την ανωτερότητα και εξέλιξη του ανθρώπου από την αρχική ζωή σε σπήλαια και την απλή επιβίωση με το κυνήγι, την αλιεία και την τροφοσυλλογή, στη σταδιακή εγκατάσταση σε ημι-μόνιμου χαρακτήρα αρχικά και μετά σε μόνιμες τοποθεσίες για να φθάσει τελικά στην αστικοποίηση και τη δομή της οργανωμένης «πόλης» -με την οποία συνδέεται ο όρος- και στα υψηλά επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης και δημιουργίας. Αυτά τα επιτεύγματα, που αφήνει πίσω του κάθε πολιτισμός και επανέρχονται στο φως με την ιστορική και αρχαιολογική κυρίως έρευνα, αποτελούν την πολιτιστική κληρονομιά ενός λαού και τόπου, γνώρισμα κεφαλαιώδους σημασίας για την ζωή και την πορεία του.
Η κ. Κατσωνοπούλου επεσήμανε τα εξής:
«Η Πάρος είναι ένας τέτοιος τόπος, πλούσιας και σημαντικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Διατρέχοντας συνοπτικά την ιστορία της, θα ξεκινήσω από τις απαρχές της ανθρώπινης εγκατάστασης που τοποθετούνται ήδη στα τέλη της 5ης χιλιετίας π.Χ. (αναφέρομαι βέβαια στον Σάλιαγκο στο νησάκι ανάμεσα στην Πάρο και την Αντίπαρο, με τον οικισμό της ύστερης νεολιθικής, 5300-4500 π.Χ.), καθώς την ευνόησαν και οι πρόσφορες περιβαλλοντικές συνθήκες (όρη, πεδινές εκτάσεις, κόλποι, αγκυροβόλια). Στην ίδια την Πάρο η εγκατάσταση τοποθετείται στην 3η χιλιετία, ίσως και λίγο νωρίτερα, δηλαδή στην πρωτοκυκλαδική εποχή για την οποία οι γνώσεις μας προέρχονται κυρίως από τα νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί, οπότε συμπεραίνουμε και την ύπαρξη οικισμών. Στην αμέσως επόμενη, την 2η χιλιετία, συναντάμε τον αρχαιότερο οικισμό στην Παροικιά, στην περιοχή του ενετικού κάστρου που συνεχίζει την ζωή του στα μυκηναϊκά χρόνια και μέχρι και τον 7ο αι. π.Χ. Ο δεύτερος σημαντικός οικισμός στην Πάρο που γνώρισε ακμή στα μυκηναϊκά χρόνια, καταστράφηκε περί το 1200 π.Χ. και γνώρισε νέα ακμή στα γεωμετρικά χρόνια, αναπτύχθηκε στο ύψωμα των Κουκουναριών στον κόλπο της Νάουσας. Εδώ έχει σωθεί και ο αρχαιότερος ναός της Πάρου αφιερωμένος στην Αθηνά περί το 700 π.Χ.. Τότε αναπτύχθηκαν και άλλοι οικισμοί στην περιοχή της Νάουσας (Αγ. Ιωάννης Δέτης, νησί Οικονόμου, Φιλίζι). Την μεγάλη δύναμη ωστόσο και τον πλούτο απέκτησε η Πάρος, με κέντρο την Παροικιά, κατά την αρχαϊκή περίοδο (από τον 7ο αι. και μετά) και φαίνεται ότι την διατήρησε μέχρι σχεδόν τα ρωμαϊκά χρόνια. Στην περίοδο της ανάδειξής της ως εμπορικού και πολιτιστικού κέντρου στο Αιγαίο, ο ανταγωνισμός με την γειτονική Νάξο οδήγησε την Πάρο σε σειρά πολέμων και εν τέλει στην ήττα. Σε αυτό τον πόλεμο έχασε και τον μεγάλο ποιητή της, τον Αρχίλοχο, στην ζωή και το έργο του οποίου αφιερώσαμε το Β’ Διεθνές συνέδριο της Πάρου το 2005. Ελεγεία Αρχιλόχου – Γρήγορα όμως, η Πάρος ανέκαμψε και οικονομικά και καλλιτεχνικά, κυριαρχώντας τον 6ο και πρώιμο 5ο αιώνα πολύ πέραν των γεωγραφικών ορίων της.
Οι κύριες πηγές αυτής της μεγάλης ανάπτυξης ήταν αναμφίβολα δύο. Η ανάπτυξη του εμπορίου πολύ νωρίς, καθώς αυτό ευνοήθηκε με την ίδρυση αποικιών αρχικά στην Ανατολή, με το Πάριον στην Προποντίδα και στο Β. Αιγαίο με την Θάσο. Αργότερα, οι Πάριοι έστρεψαν το ενδιαφέρον τους και στην Δύση με την ίδρυση της Φάρου στην Β. Αδριατική τον 4ο αι. π.Χ.. Το σημαντικό αυτό θέμα της ίδρυσης αποικιών από την Πάρο στην αρχαιότητα, ήταν το αντικείμενο του Δ’ Διεθνούς Συνεδρίου που οργανώσαμε το 2015. Για πρώτη φορά μάλιστα παρουσιάστηκαν εκτός Τουρκίας τα αποτελέσματα των ερευνών στο Πάριον μετά από πρόσκλησή μου στην ομάδα των αρχαιολόγων ανασκαφών του Παρίου. Στο πλαίσιο του ίδιου Συνεδρίου παρουσία και του πρέσβη της Κροατίας, εγκαινιάστηκε η μαρμάρινη στήλη…
Η άλλη πηγή πλούτου για την Πάρο ήταν βεβαίως η περίφημη Παρία Λίθος, που εξορυσσόταν στα πολυάριθμα λατομεία μαρμάρου του νησιού. Ανάμεσα στις ποικιλίες του, η διασημότερη ήταν εκείνη του λυχνίτη με την εκπληκτική διαφάνεια και καθαρότητα που προτιμήθηκε στην αγαλματοποιία και ήταν περιζήτητη από κορυφαίους γλύπτες και την πελατεία τους. Στην διεθνή ορολογία σήμερα, ο λυχνίτης χαρακτηρίζεται ως Πάρος-1 και εξορυσσόταν κυρίως από τα υπόγεια λατομεία των Νυμφών και του Πανός στο Μαράθι. Οι άλλες δύο κατηγορίες Πάρος-2 και Πάρος-3 αναφέρονται στο μάρμαρο από τα ανοιχτά λατομεία στους Λάκκους τα κοιτάσματα των οποίων είχαν χρησιμοποιηθεί ήδη στην πρώιμη περίοδο (7ος-6ος αι. π.Χ.) και είχαν αποδώσει πολύ μεγαλύτερη ποσότητα μαρμάρου σε σχέση με τα λατομεία του λυχνίτη.
Ήδη στον 7ο αιώνα π.Χ. η χρήση του παριανού μαρμάρου μαρτυρείται κυρίως για την λάξευση αναγλύφων στηλών, εξαιρετικό δείγμα η επιτύμβια στήλη σε χαμηλό ανάγλυφο με παράσταση γυναικείας ένθρονης μορφής από το νεκροταφείο της Παροικιάς, που χρονολογείται περί το 700 π.Χ., το παλαιότερο δείγμα στην αρχαία ελληνική τέχνη επιτυμβίου αναγλύφου. Από τον 6ο αι. γίνεται το κύριο καλλιτεχνικό μέσον στην μνημειακή γλυπτική και κυριαρχεί σταδιακά στην αγορά, εκτοπίζοντας την ναξιακή παραγωγή, ενώ ταυτόχρονα η εξαγωγή του παριανού μαρμάρου, σε πλήθος περιοχών εκτός Πάρου, πρόσφερε στο νησί πλούτο και ισχύ. Στην ίδια την Πάρο αριστουργήματα της γλυπτικής, όπως η Γοργώ του β’ τέταρτου του αιώνα, και η ακέφαλη Νίκη με την καινοτόμα απόδοση της ορμής στην κίνηση καθώς κατεβαίνει ορμητικά από τους αιθέρες, αποδεικνύουν την πρωτοπορία των παρίων γλυπτών.
Δημιουργίες παρίων γλυπτών και η Παρία λίθος κατέκλυσαν τα μεγάλα ιερά από την κοντινή Δήλο μέχρι τους Δελφούς και την Ολυμπία, την Ακρόπολη των Αθηνών και την Αττική. Πολλοί γλύπτες δημιούργησαν αριστουργήματα σε παριανό μάρμαρο που στήθηκαν σε διάφορες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Ενδεικτικά δείτε: Κούροι Κορίνθου, ηνίοχος της Mozia στην Σικελία από λυχνίτη έως Αφροδίτη της Μήλου και το διασημότερο ίσως άγαλμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τον Αύγουστο της Prima Porta στην Ρώμη. Εκτός από τον Πραξιτέλη που ιδιαίτερα αγάπησε το πάριο μαρμαρο, ο σύγχρονός του σπουδαίος πάριος γλύπτης ο Σκόπαςδημιούργησε αριστουργηματικά γλυπτά από το μάρμαρο του νησιού του με κορυφαία την διάσημη Μαινάδα – Τεγέα.
Τον πλούτο και την ακτινοβολία της Πάρου αναδεικνύουν και τα ευρήματα που προέκυψαν από το λιμάνι της Παροικιάς τον Νοέμβριο 1999 κατά τις εργασίες εκβάθυνσης του λιμανιού, μεγάλος αριθμός μαρμάρινων μνημείων και ανάμεσά τους δύο υπερμεγέθη δωρικά κιονόκρανα από ναό του τέλους του 6ου αι. π.Χ., σπόνδυλοι δωρικών κιόνων, μαρμάρινες τεφροδόχοι περί τις 60 με το όνομα του νεκρού, τεμάχια γλυπτών ολοκληρωμένων & ημίεργων, επιτύμβιες στήλες. Τα ευρήματα αυτά αν και αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό σύνολο δεν έχουν ενταχθεί στην έκθεση του Μουσείου Πάρου, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει. Στα ενάλια και τα λαξεύματα που βρίσκονται σε όλη την Πάρο.
Είναι προφανής, ο πλούτος ευρημάτων, όπως γίνεται αντιληπτό από αυτή την σύντομη παρουσίαση. Σκεφτείτε δε ότι από τις ανασκαφές του Ρουμπενσον στα τέλη 19ου-αρχές 20ου, είχαν αποκαλυφθεί σημαντικές αρχαιότητες που παραμένουν ακόμη σήμερα αναξιοποίητες:
1. Στο Κάστρο, ο προϊστορικός οικισμός και ο ναός της Αθηνάς κύριος ναός της αρχαίας πόλης που κατασκευάστηκε περί το 525 π.Χ.. Το δυτικό του τμήμα δεν σώζεται καθώς καταποντίστηκε μαζί με τον παράλιο λόφο στον οποίο υψωνόταν, σώζονται τα θεμέλιά του και αρχιτεκτονικά μέλη που εντοιχίστηκαν στο μεσαιωνικό κάστρο.
2. Τμήμα των τειχών της αρχαίας Πάρου.
3. Το Δήλιον ιερό του Δηλίου Απόλλωνα και της Άρτεμης με θέα προς την Δήλο, πάνω στην θέση προϊστορικού ιερού, στις αρχές 5ου αι. π.Χ. κτίστηκε ο ναός από μάρμαρο στη θέση παλαιότερου αρχαϊκού.
4. Το Ασκληπιείο που κατασκευάστηκε τον 4ο αι. π.Χ., κάτω από το ιερό του Πυθίου Απόλλωνα, σε θέση που πιθανόν προϋπήρχε και αρχαιότερη φάση στα αρχαϊκά χρόνια.
5. Τμήμα του ρωμαικού νεκροταφείου με τις σαρκοφάγους στο Βίτζι, η ανασκαφή του στην συνέχεια από την Φ. Ζαφειροπούλου αποκάλυψε την συνεχή χρήση του από τον 8ο αι. π.Χ. με τα περίφημα πολυάνδρια και άλλες σημαντικές ταφές.
Άλλες θέσεις, όπως το συγκρότημα των ελληνιστικών οικιών με τα ψηφιδωτά, τα εργαστήρια κεραμικής και γλυπτικής στον Περιφερειακό, οι Τρεις Εκκλησιές στα ανατολικά της Παροικιάς όπου τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 6ου /7ου μ.Χ. και 3 εκκλησιών μεταβυζαντινής περιόδου θέση που έχει ταυτιστεί με το Αρχιλόχειο ηρώο αφιερωμένο στον ποιητή Αρχίλοχο και το αψιδωτό οικοδόμημα στον Κριό πιθανόν ωδείο της ύστερης αρχαιότητας αποτελούν σημεία που θα έπρεπε να έχουν αναδειχθεί στο πλαίσιο ενός ολοκληρωμένου αρχαιολογικού περιπάτου/διαδρομής ανάδειξης της αρχαίας πόλης και της περιφέρειάς της και επομένως πόλου έλξης και αναψυχής για τους σημερινούς κατοίκους και τους επισκέπτες.
Τα αρχαία Λατομεία και ο λόφος των Κουκουναριών με τον κόλπο της Νάουσας είναι δύο άλλοι κορυφαίοι χώροι για την πολιτιστική κληρονομιά που αντιπροσωπεύουν.
Και όμως κανένας από αυτούς τους χώρους δεν έχει καταστεί μέχρι σήμερα επισκέψιμος ως αποτέλεσμα προσεκτικού και μελετημένου σχεδιασμού. Είναι λυπηρό αλλά θα το υπενθυμίσω. Οι προτάσεις για τις επιβαλλόμενες διαδικασίες προστασίας και ανάδειξης των αρχαίων λατομείων της Πάρου εμπεριστατωμένα και σε κορυφαίο επιστημονικό επίπεδο κατατέθηκαν στην Στρογγύλη Τράπεζα του Α’ Συνεδρίου μας για την Παρία Λίθο στις 5 Οκτ. 1997, με την συμμετοχή 18μελούς επιτροπής ελλήνων και ξένων ειδικών επιστημόνων, 27 χρόνια μετά τα ίδια ζητήματα παραμένουν ανοιχτά.
Σε μια νεότερη προσπάθεια υπενθύμισης το Ινστιτούτο, η ΟΠΑΣ και ο Αρχίλοχος οργάνωσαν επιστημονική Ημερίδα στην Αθήνα το 2019 και γνωστοποίησαν τα συμπεράσματα με τον ίδιο στόχο, την διάσωση και ανάδειξη του κορυφαίου μνημείου της Πάρου. Οι Φίλοι της Πάρου, η ΑΜΚΕ επιχειρούν στην ίδια κατεύθυνση. Η μη επίτευξη του στόχου παρόλα αυτά, κοντά 30 χρόνια μετά, θα πρέπει να μας προβληματίσει όλους γιατί κάτι δεν γίνεται σωστά. Θα πρέπει να δούμε λοιπόν το πρόβλημα στον πυρήνα του και να τεθούν οι προτεραιότητες χωρίς αναβλητικότητες, γραφειοκρατικές εμπλοκές και τα παρόμοια. Εδώ είναι αναγκαία η διαμόρφωση Πολιτιστικής Πολιτικής που θα πρέπει να στοχεύσει στην ανάδειξη της σπουδαίας αυτής πολιτιστικής κληρονομιάς στο σύνολό της επ’ ωφελεία του τόπου και των κατοίκων του. Τους τρόπους επίτευξης αυτού του στόχου ελπίζω να έχουμε την ευκαιρία να τους θέσουμε, εφόσον υπάρχει η βούληση από τους αρμόδιους διαχειριστές προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η σύνδεση βέβαια με την Τουριστική πολιτική είναι προφανής. Η Ελλάδα και εν προκειμένω η Πάρος, διαθέτοντας ισχυρά πλεονεκτήματα σε αυτόν τον τομέα, όπως το φυσικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά, δεν πρέπει να διολισθήσει σε προσφερόμενο τυποποιημένο τουριστικό προϊόν π.χ. με μεγάλα υπερπολυτελή ξενοδοχειακά συγκροτήματα αλλά πρέπει να επενδύσει στη σωστή προβολή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, δηλαδή των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της, που θα εξασφαλίσουν επισκέπτες υψηλού επιπέδου και κατ’ επέκταση τουρισμό όλο τον χρόνο. Θα αποφευχθεί δε κατ’ αυτόν τον τρόπο η αλλοτρίωση και αλλοίωση των ξεχωριστών πολιτισμικών χαρακτηριστικών του τόπου, όπως συμβαίνει δυστυχώς όταν προτάσσεται η χαμηλή ποιότητα και το ευτελές life style, απομακρύνοντας έτσι και τους πολίτες από τον οραματικό στόχο στην υψηλή ποιότητα και τον Πολιτισμό».
