Πριν την έναρξη της Ελληνικής επαναστάσεως του 1821 είχε προηγηθεί η ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας στην Οδησσό το 1814, μιας οργάνωσης με στόχο την προετοιμασία του Αγώνα. Στη Φιλική Εταιρία συμμετείχαν εξαρχής δυο σπουδαίοι Πάριοι, ο Αλέξανδρος Μαύρος και ο ανιψιός του Σπυρίδων Βιάζης Μαύρος.
Ο Αλέξανδρος Μαύρος ήταν τραπεζίτης στην Οδησσό και μέλος της Εφορίας της Φιλικής Εταιρίας στην Οδησσό (1820). Ο Σπυρίδων Β. Μαύρος ήταν μεγαλέμπορος και μέλος της Εφορίας της Φιλικής Εταιρίας στην Κωνσταντινούπολη (1820).
Λίγο πριν την επανάσταση ο Αλέξανδρος και ο Σπυρίδων Μαύρος μύησαν στην Φιλική Εταιρία και έναν άλλον σπουδαίο Πάριο τον Παναγιώτη Δημητρακόπουλο, ο οποίος ζούσε για ένα διάστημα πριν την Επανάσταση για επαγγελματικούς λόγους στην Οδησσό. Στη συνέχεια επιστρέφοντας στην Πάρο μύησε τους κάτωθι Παρίους: Ιωάννη Μαρή, Ιωάννη Κορτιάνο, Γεώργιο Βιτσαρά και Ιωάννη Πέτα Βαλσαμή και τέθηκε επικεφαλής των Φιλικών στο νησί.
Παριανός Φιλικός ήταν ακόμη και ο Μάρκος Μάντζας Μαυρογένης.
Τον Ιανουάριο του 1821 αφίχθη στην Νάουσα Αγγλικό πολεμικό πλοίο, στο οποίο επέβαιναν ο πρεσβευτής της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη καθώς και έξι Άγγλοι λόρδοι(;).
Στις 21 Φεβρουαρίου του 1821 κατά τη μάχη Γαλατσίου Μολδαβίας σκοτώθηκε πολεμώντας ηρωικά ο Σπύρος Παριανός(;), ο οποίος μαζί με κάποιον Δήμο(;) είναι οι πρώτοι νεκροί της επανάστασης.
Στις 24 Απριλίου του 1821 ο φιλικός και πρόκριτος της Πάρου Παναγιώτης Δημητρακόπουλος κήρυξε την επανάσταση δια προκηρύξεως του απευθυνόμενος σε όλους τους κατοίκους του νησιού. Παρουσιαστήκαν περίπου 15 άτομα, τα οποία στις 3 Μαΐου 1821 εστάλησαν με έξοδα του Π. Δημητρακόπουλου και πλοίο του κουνιάδου του Νικολάου Μαλατέστα στην Ύδρα για να υπηρετήσουν στον στόλο.
Επιπλέον, δίνει εις έκαστον 15 γρόσια για τα προσωπικά του έξοδα.
Μετά από την καταστροφή του Αϊβαλιού στις 3 Ιουνίου 1821, πολλοί Αϊβαλιώτες κατέφυγαν στην Πάρο και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων.
Την 1ηΙουλίου 1821 ακολουθεί δεύτερη προκήρυξη του ΠΔΔ και απευθύνεται προς όχι μόνο τους Παρίους αλλά και τους Αϊβαλιώτες πρόσφυγες με αποτέλεσμα μια νέα πολυπληθέστερη συμμετοχή κατοίκων της Πάρου στον Αγώνα. Όσοι παρουσιάστηκαν αναχώρησαν από την Πάρο στις 23 Σεπτεμβρίου 1821.
Στις 17 Ιουλίου 1821 ο Δημητρακόπουλος έστειλε με το πλοίο του Μαλατέστα τρόφιμα στον Υδραίικο στόλο που πολιορκούσε το κάστρο της Μονεμβασίας.
Στις 6 Αυγούστου του 1821 αφίχθη στη Νάουσα η γαλλική φρεγάτα Jeanne d’Αrc με διοικητή τον συνταγματάρχη και διοικητή του γαλλικού ναυτικού σώματος στο Αιγαίο Vicomte de la Metterie.
Ερωτηματικά εγείρει η παρουσία τόσο Αγγλικού όσο και του Γαλλικού πλοίου καθώς και των επιβατών τους στο λιμάνι της Νάουσας που λειτουργεί ως διαμετακομιστικό κέντρο των εθελοντών στρατιωτών του Αγώνα.
Στις 14 Αυγούστου 1821 ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος φτάνει στην Πελοπόννησο μαζί με 150 Παριανούς αγωνιστές. Εκεί γνωρίζεται με τον Δημήτριο Υψηλάντη.
Στις 23 Σεπτεμβρίου 1821 ο χιλίαρχος Γεώργιος Χανιώτης παίρνει μέρος στην πολιορκία και άλωση της Τριπολιτσάς μαζί και με άλλους Παριανούς.
Στις 5 Οκτωβρίου 1821 ο Δημήτρης Υψηλάντης σε έγγραφο του αναγνωρίζει την προσφορά του Δημητρακόπουλου και τον επαινεί για το ζήλο και το έργο του. Εκείνη την εποχή, ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος φέρει τον βαθμό του χιλίαρχου.
Μετά από την σφαγή της Χίου στις 30 Μαρτίου 1822, πολλοί Χιώτες κατέφυγαν στην Πάρο αλλά λόγω των αντιδράσεων ορισμένων κατοίκων αναγκάστηκαν οι περισσότεροι να φύγουν από την Πάρο και να εγκατασταθούν στην Σύρο.
Στις 13 Απριλίου 1822 οι πρόκριτοι της Πάρου στέλνουν 20.000 γρόσια στους Υδραίους για την ενίσχυση του Ελληνικού στόλου.
Τα χρόνια 1822-25 υπάρχει ενδιαφέρον των Αμερικανών για παραχώρηση ενός νησιού του Αρχιπελάγους και καταλήγουν στην Πάρο. Οι συζητήσεις με τον Μαυροκορδάτο γίνονται με τη μεσολάβηση των Υδραίων.
Στις 30 Απριλίου 1822 με έγγραφο της τότε Προσωρινής Διοίκησης η Ελληνική επικράτεια διαιρείται σε επαρχίες, με τα νησιά Νάξο, Πάρο και Αντίπαρο να αποτελούν μια εξ’ αυτών. Πρώτος Έπαρχος Νάξου, Πάρου και Αντιπάρου διορίστηκε ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος.
Το 1822/23, οι Ιωαννίτες Ιππότες της Μάλτας ενδιαφέρονται να αγοράσουν τα Κυκλαδίτικα νησιά Πάρο, Αντίπαρο, Νάξο και Σίφνο, όμως το αίτημα τους αυτό απορρίπτεται από την κεντρική Κυβέρνηση.
Τον Ιούλιο του 1823 ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος διορίζεται «Φροντιστής των Αρμάτων» στο Υπουργείο Πολέμου. Ιδρύεται η Επαρχία Πάρου-Αντιπάρου με πρώτο Έπαρχο τον Παναγιώτη Βαφιόπουλο.
Το 1823-1827 παρατηρείται έξαρση της Πειρατείας στις Κυκλάδες ελλείψει κεντρικής κρατικής εξουσίας και ελέγχου.
Στις 23 Αυγούστου 1823 ο τουρκικός στόλος αράζει στο λιμάνι του Δρυού με 59 πλοία. Έμεινε συνολικά 20 ώρες και μετά αναχώρησε για άλλα νησιά των Κυκλάδων στο πλαίσιο μιας επίδειξης ισχύος χωρίς συγκρούσεις και απώλειες. Την ίδια στιγμή ο Έπαρχος Πάρου Παναγιώτης Βαφιόπουλος μαζί με 300 Παριανούς παρακολουθούσαν τους Τούρκους έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να εμποδίσουν πιθανή απόβαση τους στο νησί.
Στις 30 Μαΐου 1824 έγινε η καταστροφή της Κάσου. Πρόσφυγες καταφεύγουν αρχικώςστην Πάρο και στη συνέχεια μεταβαίνουν στην Σύρο.
Στις 20 Ιουνίου 1824 κατεστράφησαν τα Ψαρά από τους Τούρκους και για μια φορά ακόμη οι πρόσφυγες κατέφυγαν στην Πάρο και εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Νάουσα. Ανάμεσα τους ήταν και μέλη της οικογένειας Παπανικολή.
Στις 12 Αυγούστου 1824 ο Γρηγόριος Σάλλας, χιλίαρχος και υπασπιστής του Δημητρίου Υψηλάντη (που πολέμησε και στην Άλωση της Τριπολιτσάς), διορίζεται Έπαρχος Πάρου.
Στις 5 Σεπτεμβρίου 1824 ο Μητροπολίτης Παροναξίας Ιερόθεος καλείται σε απολογία από το Υπουργείο Εσωτερικών για απειθαρχία και τίθεται σε κατ’ οίκον περιορισμό στο Ναύπλιο παράλληλα με τη φυλάκιση του Κολοκοτρώνη με τον οποίο ήταν στενοί φίλοι. Ο Ιερόθεος έλαβε από τη πρώτη στιγμή ενεργό ρόλο στον Αγώνα ξεσηκώνοντας και στρατολογώντας τους Κυκλαδίτες.
Το 1824 ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος εκλέγεται βουλευτής Πάρου-Αντιπάρου.
Από ανώνυμη μαρτυρία της εποχής γνωρίζουμε ότι ένα Παριανό παλικάρι ο Κυριακούλης Σώχος με περίσσια τόλμη εμψύχωσε τους Ψαριανούς και έσυρε πρώτος τον χορό ξεκινώντας ένα γλέντι λίγο πριν οδηγηθούν στον θάνατο με την ανατίναξη του Παλαιοκάστρου τον Ιούνιο του 1824.
Το 1825 ο Κρητικόςπειρατής Ζαχαρίας κάνει επιδρομές σε Πάρο και Αντίπαρο αρπάζοντας ζώα και ότι άλλο βρει.
Τον Αύγουστο του 1825 αφίχθη στην Πάρο μοίρα του Αμερικανικού στόλου αποτελούμενη από 8 πλοία και χαρτογραφούν το νησί.
Την ίδια χρονιά ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος μαζί με τον Κωνσταντίνο Μεταξά ανέλαβαν την στρατολόγηση στα νησιά του Αιγαίου Πελάγους.
Το 1826 ο Δημήτρης Καλέργης μαζί με μια ομάδα ένοπλων Κρητών φθάνει στη Πάρο με σκοπό να μεταβούν στα μέτωπα του Αγώνα. Ορισμένοι εξ αυτών (με αρχηγό τον Νικηφοράκη) παρέμειναν στο νησί δημιουργώντας προβλήματα και ζημίες στους κατοίκους του νησιού. Το 1827 και κατόπιν επεισοδίων, απειλών και διαπραγματεύσεων, οι Παριανοί απαλλάχθηκαν από τους Κρήτες καταβάλλοντας τους, βέβαια, ένα μεγάλο χρηματικό αντίτιμο. Κάποιοι, όμως, παρέμειναν στο νησί.
4 Μαρτίου 1826. Ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος και ο Μιχαήλ Κρίσπης εκλέγονται πληρεξούσιοι στην Γ’ Εθνική Συνέλευση. Στη συνέχεια ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος ορίζεται Υπουργός των Οικονομικών.
Στις 7 Σεπτεμβρίου 1827 ο φιλέλληνας Αμερικανός Σαμουήλ Χάου επισκέπτεται την Πάρο και άλλα νησιά των Κυκλάδων για μοιράζει τρόφιμα στους Κρήτες και Κάσιους πρόσφυγες.
Στις 6 Φεβρουαρίου 1828 οι Παριανοί στέλνουν συγχαρητήρια επιστολή προς τον Κυβερνήτη Καποδίστρια για τον ερχομό του στην Ελλάδα.
Το 1829 ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος εκλέγεται πληρεξούσιος Πάρου Αντιπάρου, διορίζεται μαζί με τον Νικόλα Αρκά συνδικαστής των κεντρικών Κυκλάδων (18.5.29) και τέλος στις 19 Αυγούστου του ιδίου έτους διορίζεται γερουσιαστής και παραμένει σε αυτή τη θέση μέχρι και το θάνατο του το 1832.
Στις 22 Ιανουαρίου 1830 υπογράφεται το πρωτόκολλο του Λονδίνου και ιδρύεται το ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος το οποίο περιλαμβάνει και την Πάρο.
1831-32. Μετά τον θάνατο του Καποδίστρια εκδηλώθηκαν σε όλη την Ελλάδα σφοδρές αντιδράσεις κατά της Διοικητικής Επιτροπής που είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ελλάδας. Στις αντιδράσεις αυτές περιλαμβάνεται και το κίνημα του Μιχαήλ Κρίσπη με την υποστήριξη του υποπρόξενου της Γαλλίας Κ. Κονδύλη και την βοήθεια του Νικόλαου Μαλατέστα και των εναπομεινάντων Κρητικών. Εναντίον τους κινούνται οι φιλόρωσσοι της Πάρου Βιτσαράς, Χαμάρτος και άλλοι, οι οποίοι και ενημερώνουν την Κυβέρνηση. Η Κυβέρνηση στέλνει τον Ναύαρχο Λάζαρο Τσαμαδό στη Νάουσα, οποίος αδυνατεί να καταστείλει την στάση. Το επόμενο διάστημα ο Κρίσπης δρα ανενόχλητος ώσπου το 1832 εστάλη επαρκής στρατιωτική δύναμη υπό τις διαταγές του ναυάρχου Μιαούλη, οποίος καταπνίγει το κίνημα, εκτελεί τους πρωταίτιους Κρίσπη και Χαλκιόπουλο και τιμωρεί παραδειγματικώς τους υπολοίπους κόβοντας τους μύτες και αυτιά.
10 Οκτωβρίου1832 πεθαίνει ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος.
Το 1840 έρχεται η Μαντώ Μαυρογένους στην Πάρο εγκαταλελειμμένη και πάμφτωχη και φιλοξενείται από την οικογένεια Βατιμπέλα. Αργότερα πεθαίνει στο νησί και θάβεται στον προαύλιο χώρο της Εκατονταπυλιανής. Στη κηδεία της παρέστησαν παλιοί συναγωνιστές, ένας εξ’ αυτών ανυπόδητος, ντυμένος με στολή γενίτσαρου και κρατώντας ένα σπαθί στάθηκε επικεφαλής της πομπής θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να δείξει την κατάληξη των Ηρώων του Αγώνα μετά το πέρας της Επανάστασης.
Βιβλιογραφία:
• Παν. Γ. Δημητρακόπουλος (1974): Ο φιλικός Παναγιώτης Δημητρίου Δημητρακόπουλος και η Πάρος κατά την περίοδον της Επαναστάσεως του 1821
• Ηλίας Ι. Κωνσταντίνου-Νίκος Χρ. Αλιπράντης (1997):Οι Παριανοί Αγωνιστές του 1821
• Ιάκωβος Καμπανέλλης (1991): Η Ιερά Μητρόπολη Παροναξίας δια μέσω των αιώνων (σελ.119-Μητροπολίτης Παροναξίας Ιερόθεος 1820-1833)
• Κώστας Ψυχογιός-Στέλιος Ποπολάνος (1937): Η Πάρος
• Παριανά τεύχος 18 (1985): Νίκος Αλιπράντης: Οι Μαύροι της Πάρου.
• Ιωάννης Βασιλειόπουλος: Οι σφραγίδες Πάρου και Αντιπάρου της Προεπαναστατικής, Επαναστατικής και Καποδιστριακής Περιόδου(1800- 1831)
• Ιωάννης Βασιλειόπουλος: Περιοδικό «Τα Ναουσσαίικα»: Η Πάρος κατά την νεώτερη ιστορία «Επιλογές» ( 1821-1828)
• Θεόδωρος Μπλανκάρ: Ο Οίκος των Μαυρογένη, (2006)
• Νίκος Αλιπράντης: Χρονολογικό Πανόραμα της Ιστορίας της Πάρου (5.000 π.Χ.- 1850 μ.Χ), (2015)
