Από τις 21 Ιουλίου βρίσκεται σε δημόσια διαβούλευση η πρόταση για τη δημιουργία δύο θαλάσσιων πάρκων, στο Ιόνιο και το Αιγαίο — μια πρωτοβουλία με έντονο οικολογικό και γεωστρατηγικό χαρακτήρα.
Με αφορμή το εγχείρημα, συνομιλήσαμε στο Parosvoice.com και την εκπομπή «Πρωινή Φωνή» με την καθηγήτρια Στέλλα Κυβέλου, αρχιτέκτονα μηχανικό του ΕΜΠ, μέλος του Ακαδημαϊκού Συμβουλίου του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας και καθηγήτρια Περιφερειακής Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Η κ. Κυβέλου, με εμπειρία στον χωρικό σχεδιασμό και τη βιώσιμη ανάπτυξη, έχει συμβουλεύσει δημόσιες υπηρεσίες και υπουργεία και ασχολείται με την τοπική ανάπτυξη και περιβαλλοντική πολιτική. Όπως εξηγεί, ο βασικός στόχος των πάρκων είναι οικολογικός, αλλά λόγω της πολυπλοκότητας της θαλάσσιας χωροταξίας στην Ανατολική Μεσόγειο προκύπτουν και γεωπολιτικά ζητήματα.
«Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποχρεώνει τα κράτη-μέλη να έχουν το 30% των υδάτων τους υπό προστασία μέχρι το 2030, βάσει του στόχου ‘30 by 30’. Εμείς, με αυτή την πρωτοβουλία, αγγίζουμε ήδη το 35%, κάτι που μας καθιστά πρωταγωνιστές σε ευρωπαϊκό επίπεδο», σημειώνει η ίδια.
Στη «δική μας» θάλασσα
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πάρκο του Αιγαίου, το οποίο περιλαμβάνει και τμήματα νοτίως της Πάρου. «Εκτός από τα περιβαλλοντικά και κοινωνικοοικονομικά οφέλη, υπάρχουν και πολιτιστικές διαστάσεις», τονίζει η κ. Κυβέλου, φέρνοντας ως παράδειγμα το Δεσποτικό, νησί με σημαντική αρχαιολογική και πολιτιστική αξία.
Παρά τα θετικά βήματα, η κ. Κυβέλου εκφράζει έναν βασικό προβληματισμό: «Τα θαλάσσια πάρκα θα έπρεπε να εντάσσονται σε ένα ολοκληρωμένο θαλάσσιο-χωροταξικό σχέδιο, το οποίο προς το παρόν δεν υφίσταται».
Από οικολογικής σκοπιάς, η ανάγκη για προστασία της βιοποικιλότητας είναι επιτακτική. Τα θαλάσσια πάρκα συμβάλλουν στην επιβίωση σπάνιων και ενδημικών ειδών, όπως η μεσογειακή φώκια (Monachus monachus), αλλά και στη διατήρηση κρίσιμων θαλάσσιων οικοσυστημάτων, όπως τα λιβάδια Ποσειδωνίας. «Πρόκειται για ένα ‘υποθαλάσσιο δάσος’ που παράγει οξυγόνο, δεσμεύει διοξείδιο του άνθρακα και φιλοξενεί πληθώρα θαλάσσιων οργανισμών», εξηγεί η ίδια.
Τα λιβάδια, ωστόσο, απειλούνται – όχι μόνο από την αλιεία με καταστροφικά εργαλεία, αλλά και από τις ιχθυοκαλλιέργειες και την κακή διαχείριση των θαλάσσιων πόρων. Η ίδια επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Στην Ηρακλειά, έξω από το Λιβάδι, ψαρεύουν τουρκικά σκάφη με καταστροφικές μεθόδους. Δεν είναι μόνο θέμα υπεραλίευσης – είναι και θέμα του ποιος ψαρεύει, πώς και πού».
Η συζήτηση για τα θαλάσσια πάρκα δεν περιορίζεται στη στατική προστασία περιοχών, αλλά περιλαμβάνει και την έννοια της δικτύωσης προστατευόμενων περιοχών. Όπως τονίζει η κ. Κυβέλου, «Δεν αρκεί να ονοματίσουμε τις περιοχές ‘Natura’· πρέπει να τις ενώσουμε μέσω θαλάσσιων διαδρόμων, κατά μήκος των οποίων κινούνται μεταναστευτικά είδη. Πουλιά, για παράδειγμα, που κατεβαίνουν από τον Εύξεινο Πόντο σταθμεύουν στους υγροτόπους του Αιγαίου, οι οποίοι αποτελούν κομβικά σημεία της μεταναστευτικής τους πορείας».
Η δημόσια διαβούλευση που έχει ανοίξει για τα θαλάσσια πάρκα αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία για την κοινωνία των πολιτών. «Οποιοσδήποτε πολίτης μπορεί να συμμετάσχει. Είναι εξαιρετικά σημαντικό οι κάτοικοι των περιοχών να εκφράσουν τις απόψεις τους. Η συμμετοχή τους είναι ίσως το πιο κρίσιμο στοιχείο της διαδικασίας», επισημαίνει η κ. Κυβέλου. Οι ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες έχουν ήδη αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), ενώ η διαβούλευση θα διαρκέσει δύο μήνες.
Η δυναμική των θαλάσσιων πάρκων για την τοπική οικονομία
«Μιλάμε για εναλλακτικές μορφές τουρισμού -καταδυτικό, αλιευτικό, παρατήρηση θαλάσσιας ζωής- που συνδυάζουν προστασία του περιβάλλοντος και οικονομική δραστηριότητα. Έχουμε κάνει σχετικές μελέτες στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και υπήρξε και κοινό προεδρικό διάταγμα των υπουργείων Τουρισμού και Αγροτικής Ανάπτυξης, που ρυθμίζει τον αλιευτικό τουρισμό», αναφέρει. Πρόκειται για μορφές απασχόλησης που μπορούν να κρατήσουν τους νέους στον τόπο τους, ενισχύοντας την τοπική κοινωνία και την οικονομία.
Τα οφέλη από τη δημιουργία των θαλάσσιων πάρκων όμως δεν περιορίζονται μόνο στον τουρισμό ή στην άμεση περιβαλλοντική ανάκαμψη. Η προστασία των θαλάσσιων περιοχών μπορεί να αναζωογονήσει τα ιχθυαποθέματα, όμως η αποκατάσταση των οικοσυστημάτων χρειάζεται χρόνο και τα αποτελέσματα δεν είναι άμεσα ορατά.
Παρόλα αυτά, η δημιουργία των πάρκων θα φέρει άμεσα νέες θέσεις εργασίας σε τομείς όπως στη φύλαξη με μικρά σκάφη και συστήματα παρακολούθησης, στον καταδυτικό τουρισμό, στην έρευνα, στη ξενάγηση και στη βιολογία.
Στο Πάντειο Πανεπιστήμιο εκπονήθηκε ειδικό πρόγραμμα για τη σύνδεση φυσικού περιβάλλοντος και πολιτιστικής κληρονομιάς. «Μιλάμε για ένα Αιγαίο που δεν είναι απλώς όμορφο τοπίο. Είναι κοιτίδα πολιτισμού. Η Κέρος, για παράδειγμα, θεωρείται από τα πρώτα ιερά στον κόσμο, κι αυτό δεν το λέμε εμείς, αλλά διακεκριμένοι καθηγητές από το Κέμπριτζ που έρχονται κάθε χρόνο για ανασκαφές», λέει χαρακτηριστικά.
Η προστασία της υποθαλάσσιας πολιτισμικής κληρονομιάς — αρχαία ναυάγια, βυθισμένοι οικισμοί, μπορούν να ενταχθούν στο ίδιο πλαίσιο με την οικολογική προστασία. Η συνύπαρξη φύσης και πολιτισμού δημιουργεί ένα πλέγμα ευκαιριών για έρευνα, καινοτομία και ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, από την παρακολούθηση της βιοποικιλότητας μέχρι την ανάδειξη αρχαιολογικών ευρημάτων.
«Όλα αυτά συγκροτούν έναν τεράστιο κύκλο δραστηριοτήτων, με υψηλή προστιθέμενη αξία, που μπορούν πραγματικά να αλλάξουν τη φυσιογνωμία των νησιών», τονίζει η κ. Κυβέλου.
Ειδικά για τις Κυκλάδες, όπου η εξάρτηση από τον τουρισμό και την αλιεία είναι δομική, τα θαλάσσια πάρκα μπορούν να γίνουν εργαλείο μετάβασης σε πιο ανθεκτικά και βιώσιμα μοντέλα «γαλάζιας οικονομίας». «Ο σημερινός τουρισμός είναι ευάλωτος, το είδαμε και στον COVID» επισημαίνει.
Η υψηλή οικολογική και πολιτισμική αξία περιοχών όπως το σύμπλεγμα Δήλου, Δεσποτικού , Πάρου, προσφέρει εξαιρετικές ευκαιρίες για προστασία αλλά και βιώσιμη ανάδειξη. Οι περιοχές αυτές μπορούν να γίνουν πυρήνες ήπιας τουριστικής ανάπτυξης και πολιτιστικής προβολής, αλλά και μοχλοί αποσυμφόρησης για κορεσμένα νησιά.
«Το Δεσποτικό, με το Ιερό του Απόλλωνα, μπορεί να αναδειχθεί ως παράδειγμα συνδυασμένης προστασίας: φυσικής και πολιτιστικής», επισημαίνει η κ. Κυβέλου, θυμίζοντας το συνέδριο του 2018 που οργάνωσε το Πάντειο για τη διασύνδεση φύσης και πολιτισμού. Μια τέτοια πρόταση θα μπορούσε να ενισχύσει το προφίλ της Πάρου ως νησί πολιτισμού και περιβαλλοντικής βιωσιμότητας.
Ο πολιτισμός μαζί με την προστασία της φύσης ενισχύουν το διεθνές κύρος της χώρας και προάγουν σταθερότητα, ανάπτυξη και συνεργασία. «Ο πολιτισμός είναι και η ήπια ισχύς μας», τονίζει η καθηγήτρια του Ινστιτούτου Διπλωματίας. Ωστόσο, προκύπτουν γεωπολιτικά ερωτήματα, όπως γιατί άργησε η Ελλάδα να οργανώσει τέτοιο δίκτυο προστασίας.
Την ίδια ώρα, η Τουρκία δε μένει θεατής. Αντιθέτως, έχει προχωρήσει ήδη στη θεσμοθέτηση δικών της «θαλάσσιων πάρκων» —ένα εκ των οποίων βρίσκεται μεταξύ Σαμοθράκης και Λήμνου, δηλαδή εντός της δυνητικής ελληνικής ΑΟΖ, την οποία η Τουρκία αποκαλεί «υφαλοκρηπίδα».
Με στρατηγικό σχεδιασμό, και όχι με επιθετικότητα, η Τουρκία ακολουθεί τακτική με μικρές σωρευτικές κινήσεις που εδραιώνουν σταδιακά παρουσία και έλεγχο, χωρίς ρητή πρόκληση.
«Δείχνουν περιβαλλοντικά ευαίσθητοι, ενώ ξέρουμε καλά πως δεν είναι χαρακτηριστικό τους, και απευθύνονται και στον διεθνή παράγοντα. Καταθέτουν προτάσεις στην UNESCO, θεσμοθετούν με επίφαση νομιμότητας».
Ειδική μνεία γίνεται στη θαλάσσια περιοχή κοντά στο Κας, απέναντι από το Καστελόριζο, όπου η Τουρκία χαράσσει ζώνες προστασίας παρακάμπτοντας το δικαίωμα της Ελλάδας να ενώνει την ΑΟΖ της με την Κύπρο. Πρόκειται για στρατηγική εργαλειοποίηση της περιβαλλοντικής πολιτικής σε βάρος της ελληνικής κυριαρχίας.
Τι χρειάζεται;
Το πρόβλημα δεν είναι η εξαγγελία των θαλάσσιων πάρκων. Το πρόβλημα είναι η απουσία σχεδίου. Τα θαλάσσια πάρκα μπορούν να είναι όπλο γεωπολιτικής ενίσχυσης, εργαλείο οικολογικής ανάκαμψης και μοχλός βιώσιμης ανάπτυξης. Μπορούν όμως και να γίνουν σύμβολα κρατικής αδράνειας ή, ακόμη χειρότερα, παραχωρήσεων υπό τον μανδύα του περιβαλλοντισμού.
Χρειάζεται:
- Χάραξη θαλάσσιου χωροταξικού σχεδίου, με τη συμμετοχή επιστημόνων, τοπικών κοινωνιών και θεσμών.
- Δημιουργία νέου φορέα, αποκλειστικά για τις θαλάσσιες χρήσεις και τον στρατηγικό σχεδιασμό.
- Διαφάνεια στα όρια και στο καθεστώς των πάρκων, ώστε να αποφευχθούν τετελεσμένα ή σκιές αμφισβήτησης.Αρχή φόρμας
Τέλος φόρμας
Η πιθανότητα περιορισμών στη χρήση του θαλάσσιου χώρου —ειδικά στις ζώνες αυστηρής προστασίας, που προβλέπεται να καλύπτουν το 10% των πάρκων— μπορεί να προκαλέσει αντιδράσεις: από επιχειρηματίες του τουρισμού, από αλιείς, από τοπικές κοινωνίες. Και είναι κατανοητές οι αντιδράσεις. Το στοίχημα είναι να ενταχθούν στον σχεδιασμό από την αρχή: να προηγηθεί διάλογος, διαβούλευση και ιεράρχηση αναγκών.
«Είμαστε οι τελευταίοι στην Ευρώπη που δεν έχουμε ακόμα θαλάσσια χωροταξικά σχέδια», λέει με ειλικρίνεια η κ. Κυβέλου. «Το φωνάζω εδώ και χρόνια. Έχω φθαρεί από το να προσπαθώ να πείσω την πολιτική ηγεσία να προχωρήσει. Έχω γράψει και βιβλίο γι’ αυτό από το 2016». Η Τουρκία, αντίθετα, έχει ήδη θεσμοθετήσει Υπουργική Επιτροπή Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού, με συμμετοχή όλων των αρμόδιων φορέων.
«Τους παρακολουθώ. Είναι πολύ οργανωμένοι. Μπορεί να μη σέβονται το διεθνές δίκαιο, αλλά ξέρουν να κάνουν στρατηγικό σχεδιασμό», προειδοποιεί η ίδια. Η καθυστέρηση της Ελλάδας δεν είναι μόνο διοικητική ή τεχνοκρατική – είναι γεωπολιτική αδυναμία.
Η εξαγγελία των θαλάσσιων πάρκων είναι ένα σημαντικό βήμα, αλλά δεν φτάνει. Απαιτείται προγραμματισμός, συμμετοχή, στρατηγική και, κυρίως, πολιτική βούληση. Για να μη μείνει το ζήτημα στα χαρτιά, ή για να μην αναγκαστούμε —όπως λέει η κ. Κυβέλου— «να κάνουμε πάλι πίσω».
