Το κάστρο της Αντιπάρου δημιουργήθηκε από τους Ενετούς τον 15ο αιώνα. Πρόκειται για οχυρωμένο οικισμό που μοιάζει με άλλα νησιώτικα καστέλια στις Κυκλάδες, αλλά και με αρκετές ιδιαιτερότητες. Μια από τις ιδιομορφίες του είναι ότι δεν βρίσκεται σε κάποιο ψηλό και δεσπόζον σημείο.
Ιστορία
Η Αντίπαρος κατοικείτο από την αρχαιότητα και ονομαζόταν «Ωλίαρος». Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους υπέφερε από διάφορες επιδρομές κυρίως από Σαρακηνούς.
Με την έναρξη της Λατινοκρατίας, το 1207, η Αντίπαρος υπήχθη στο Δουκάτο της Νάξου και στον Ενετό Μάρκο Σανούδο. Φαίνεται ότι μάλλον παραμελήθηκε από τους Ενετούς, καθώς στις αρχές του 15ου αιώνα είχε εξελιχθεί σε ορμητήριο πειρατών που λυμαίνονταν το στενό της Αντιπάρου, του «στενού των 14 ποδών».
Αυτή η κατάσταση τερματίστηκε όταν άρχοντας του νησιού έγινε ο Ενετός Τζιοβάννι Λορεντάνο. Η Αντίπαρος ήταν η προίκα της γυναίκας του Μαρίας Σομαρρίπα, η οικογένεια της οποίας ήταν κύριοι της Πάρου και συγγενείς των Σανούδων.
Ο Λορεντάνο έχτισε την κατοικία του και εγκατέστησε με δικά του έξοδα νέους κατοίκους, οικοδομώντας σταδιακά μαζί με τις υπόλοιπες κατοικίες γύρω από «το Σπίτι του Άρχοντα» το Κάστρο περί το 1440.
Το 1480 το νησί δόθηκε σαν προίκα στον Domenico Pisani, γιο του Δούκα της Κρήτης για το γάμο του με την κόρη του δούκα της Νάξου, πριγκίπισσα Φιορέντζα. Σημειωτέον ότι ο Πιζάνι είχε πάρει προίκα και τη Σαντορίνη.
Η Αντίπαρος παρέμεινε στον Οίκο των Πιζάνι μέχρι το 1537 όταν ξαναπέρασε στη δικαιοδοσία του οίκου των Λορεντάνο, αλλά για πολύ λίγο καθώς την ίδια χρονιά το νησί λεηλατήθηκε από τον Οθωμανό κουρσάρο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα. Μετά την καταστροφή πέρασε στην οικογένεια των Κρίσπι (από τη Νάξο). Το 1566 η Αντίπαρος εντάχθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για τους επόμενους 2,5 αιώνες.
Το 1794 το νησί ερήμωσε όταν έγινε επιδρομή από Μανιάτες και Κεφαλλονίτες πειρατές. Η Αντίπαρος συμμετείχε στον αγώνα του ’21 και ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Κράτος το 1832.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Το ενετικό Κάστρο της Αντιπάρου αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα -αν και με αρκετές ιδιομορφίες- των οχυρωμένων οικισμών που δημιουργήθηκαν στις Κυκλάδες την περίοδο της Ενετοκρατίας τον 13ο με 16ο αιώνα.
Στην αρχική του μορφή το συγκρότημα ήταν διατεταγμένο γύρω από τετράγωνη αυλή, στο κέντρο της οποίας υψωνόταν κεντρικός πύργος. Από τον πύργο αυτόν σώζεται η βάση. Την περίμετρο αποτελούσαν 24 διώροφες κατοικίες (ισόγειο συν δύο όροφοι) με συνεχόμενο ψηλό εξωτερικό τοίχο πάχους τριών μέτρων, χωρίς μπαλκόνια ή μεγάλα παράθυρα στην πρόσοψη.
Η πρόσβαση στα σπίτια με τα μαρμάρινα θυρώματα γινόταν από την εσωτερική αυλή, ενώ υπήρχε μόνο μία έξοδος, στα νότια, την οποία έκλεινε γοτθικού ρυθμού πύλη που σώζεται μέχρι σήμερα.
Αργότερα κτίστηκαν γύρω από τον κεντρικό αυτό πυρήνα 24 διώροφες κατοικίες, σε διάταξη ορθογώνιου δακτυλίου. Η νέα αυτή συνοικία ονομάστηκε «Ξώπυργο». Σιγά-σιγά χτίστηκαν επίσης σπίτια και στο εσωτερικό του αρχικού περιβόλου, γύρω από τον πύργο.
Η ζώνη αυτή των κτισμάτων περιμετρικά του πύργου αφήνει μια στενωπό ανάμεσα στα σπίτια και το τείχος, η οποία ονομάζεται «ρίμνη» (πιθανότατα παραφθορά της λέξης «ρύμη») η οποία και αποτελεί τη μοναδική οδό διέλευσης στον πυρήνα του οικισμού.
Στα μετέπειτα χρόνια το αρχικό αρχιτεκτονικό ύφος του κάστρου τροποποιήθηκε με την ανέγερση του ναού του Χριστού και τη χρήση του Πύργου για δεξαμενή νερού. Οι κατοικίες διατήρησαν πάντως σε ικανοποιητικό βαθμό τα αρχικά τους χαρακτηριστικά, παρά την κατάρρευση των επάνω ορόφων, καθώς για οποιαδήποτε επέμβαση απαιτείται άδεια από την αρχαιολογική υπηρεσία. Σήμερα τα περισσότερα σπίτια αναπτύσσονται σε έναν με δύο ορόφους το πολύ και διαθέτουν υπόγεια που μοιάζουν με καταπακτές. Επίσης πολλά σπίτια της αρχικής περιμέτρου που δεν είχαν ανοίγματα στην εξωτερική πρόσοψη, τώρα έχουν ανοίγματα και έχουν γίνει τουριστικά μαγαζιά.
Γενικά το κάστρο διατηρείται ως οικισμός, αλλά ελάχιστα στοιχεία θυμίζουν ότι υπήρξε κάστρο: κάποιες καμάρες, η πύλη, τα ερείπια του κεντρικού πύργου, τα ενετικά οικόσημα σε δυο-τρία σπίτια.
Αναπόσπαστο στοιχείο του κάστρου της Αντιπάρου αποτελούν οι μικρές νυχτερίδες που ξεπροβάλλουν με τη δύση του ηλίου και πετάνε γύρω από τον πύργο μέχρι την ανατολή.
